هیئت محبین المهدی (عج) منطقه چهارصددستگاه کرج

دلائل اثبات وجود امام حیّ قسمت دوم

ب) دلائل نقلی لزوم وجود امام حیّ

اشاره

دلایل نقلی ضرورت وجود امام (ع) شامل آیات و مجموعه احادیث و روایاتی است که از پیامبر (ص) و ائمه (ع) در این زمینه رسیده است. از این رو، لازم است این دلایل، در دو بخش جداگانه مورد بحث قرار گیرد:

1. آیات

در آیات قرآن، مسأله امامت، به دو صورت عام و خاص مطرح شده است که اصطلاحاً به امامت عامّه و خاصّه تعبیر می شود. آیات مربوط به امامت عامّه که حوزه امامت پیامبران را نیز در بر می گیرد، خارج از موضوع بحث ماست. آنچه در اینجا مدار بحث و گفتگو است، آیات مربوط به امامت خاصّه؛ یعنی امامت ائمه اهل بیت (ع) با رویکرد اثبات وجود امام در هر زمان است.

«آیات امامت خاصّه»، با توجه به روایات شأن نزول، برخی به صورت عام بر لزوم وجود امام در هر زمان دلالت دارد و برخی به طور خاص ناظر به وجود امام مهدی (عج) و ظهور ایشان در آینده است. در هر دو صورت، می تواند دلیل بر اثبات لزوم وجود امام معصوم از خاندان اهل بیت (ع) در هر زمان باشد.

در اینجا به برخی از این آیات، اشاره می شود.

1. آیات سوره قدر

یکی از آیاتی که به روشنی بر وجود امام معصوم (ع) در هر زمان دلالت دارد، آیات سوره قدر به ویژه آیه ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَهُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ﴾ (1) است.

در این آیه شریفه از یکسو بر استمرار نزول فرشته بزرگ الاهی در شب قدر هر سال دلالت دارد، زیرا ماه رمضان و لیله القدر در هرسال تا روز قیامت تکرار می شود، در نتیجه نزول ملائکه و روح نیز در هر شب قدر تکرار می شود. از سوی دیگر چون بعد از پیامبراکرم (ص) هیچ کسی جز امام معصوم (ع) نمی تواند مخاطب و محل نزول مداوم فرشته الاهی در هر شب قدر باشد، پس در هر زمانی باید انسان کامل و معصوم وجود داشته باشد تا محلّ نزول ملائکه و روح باشد. از این رو، در روایات شیعه، آیات سوره قدر، به امامان اهل بیت (ع) تفسیر شده است.

امام جواد (ع) از پدرانش، از امیر المؤمنین (ع) این حدیث را از رسول خدا (ص) روایت کرده اند:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) :

لِأَصْحَابِهِ: آمِنُوا بِلَیلَهِ الْقَدْرِ فَإِنَّهُ ینْزِلُ فِیهَا أَمْرُ السَّنَهِ وَ إِنَّ لِذَلِکَ وُلَاهً مِنْ بَعْدِی عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِهِ؛ (2)

رسول خدا (ص) به اصحاب خود فرمود: به شب قدر ایمان آورید، زیرا در شب قدر امر تقدیرات سال فرود می آید، و همانا برای آن امر، پس از من سرپرستانی هست که علی بن ابی طالب و یازده تن از فرزندان اویند.

سوره قدر، نه تنها بر وجود امامان اهل بیت (ع) تفسیر شده است، بلکه این آیات، روشن ترین دلیل بر اثبات حقانیت شیعه ذکر شده است.

اصول کافی این روایت شریف را از امام باقر (ع) نقل کرده است که حضرت خطاب به شیعیان فرمود:

یا مَعْشَرَ الشِّیعَهِ خَاصِمُوا بِسُورَهِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ تَفْلُجُوا فَوَ اللَّهِ إِنَّهَا لَحُجَّهُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ إِنَّهَا لَسَیدَهُ دِینِکُمْ وَ إِنَّهَا لَغَایهُ عِلْمِنَا یا مَعْشَرَ الشِّیعَهِ خَاصِمُوا بِ حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَهٍ مُبارَکَهٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ فَإِنَّهَا لِوُلَاهِ الْأَمْرِ خَاصَّهً بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ؛ (3)

ای گروه شیعه (با مخالفان خود) به سوره «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَهِ الْقَدْرِ» استدلال کنید تا پیروز شوید، به خدا سوگند که این سوره حجت خدای تبارک وتعالی است بر خلقش پس از رسول خدا (ص) ، به راستی که آن مدرک دین شما است و نهایت دانش ما است. ای جماعت شیعه! با «حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَهٍ مُبارَکَهٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ» محاکمه کنید، زیرا این آیات مخصوص والیان و متصدیان امر امامت پس از رسول خدا (ص) است.

در روایت دیگر نیز، امام باقر (ع) فرمود:

چون شب قدر شود و فرشتگان به آستان ولی امر فرود آیند... به خدا قسم! هر که شب قدر را باور دارد می داند که آن مخصوص ما است، به دلیل اینکه رسول خدا (ص) پیش از فرارسیدن زمان مرگش (خطاب به مسلمانان) درباره علی (ع) فرمود: این است ولی و سرپرست شما پس از من؛ از او اطاعت کنید تا هدایت شوید. پس کسی که ایمان ندارد به آنچه در شب قدر رخ می دهد، منکر حقیقت است و کسی که به شب قدر ایمان دارد اما با ما هم نظر نیست اگر بخواهد راست گفته باشد راهی ندارد جز اینکه اعتراف کند شب قدر از آن ماست و اگر بدان اعتراف نکند دروغگو است، زیرا خداوند بزرگوارتر از آن است که دستورها را با روح و فرشته ها برای یک کافر فاسق فرو فرستد. پس اگر گفته شود: آن امر الاهی به کسی نازل می شود که متصدی خلافت است. این سخن پشیزی نمی ارزد و بی اساس است و اگر گفته شود: شب قدر هست، اما چیزی برای کسی نازل نمی شود، پس ممکن نیست چیزی نازل شود به ناچیز و اگر گفته شود- که حتما خواهند گفت- این مسأله شب قدر چیزی نیست، یقیناً به ضلالت و گمراهی سختی دچار شده اند. (4)

2. آیه {یوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ}؛ روزی که هر گروهی را با پیشوایشان می خوانیم. (5)

علاّمه طباطبایی (ره) درباره این آیه می نویسد:

از ظاهر آیه استفاده می شود که کلمه «امام» به معنای امام حق است نه کتاب اعمال. مراد از امام آن شخصیتی است که مردم را در روز قیامت به سوی خدا سوق می دهد، همان گونه که آنان را در ظاهر و باطن این دنیا رهبری کرد. از این آیه استفاده می شود که هیچ زمان و مکانی نمی تواند بدون امام باشد؛ زیرا فرمود: «کلّ أناس» همه مردم در همه زمان ها. (6)

در تفسیر این آیه شریفه، امام رضا (ع) از پدران بزرگوارش، از امیر مؤمنان (ع) این حدیث را از رسول خدا (ص) نقل کرده است:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):

فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ:{ یوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ} قَالَ: یدْعَی کُلُ قَوْمٍ بِإِمَامِ زَمَانِهِمْ وَ کِتَابِ رَبِّهِمْ وَ سُنَّهِ نَبِیهِمْ؛ (7)

پیامبر (ص) درباره سخن خدای عز و جل که {یوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ}فرمود: هر قومی با امام زمان خود و کتاب پروردگارش و سنت پیامبر خویش، خوانده شود.

امام باقر (ع) فرمود:

لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیهُ: «یوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ» قَالَ الْمُسْلِمُونَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! أَ لَسْتَ إِمَامَ النَّاسِ کُلِّهِمْ أَجْمَعِینَ؟ قَالَ: فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: (ص) أَنَا رَسُولُ اللَّهِ إِلَی النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ لَکِنْ سَیکُونُ مِنْ بَعْدِی أَئِمَّهٌ عَلَی النَّاسِ مِنَ اللَّهِ مِنْ أَهْلِ بَیتِی یقُومُونَ فِی النَّاسِ فَیکَذَّبُونَ وَ یظْلِمُهُمْ أَئِمَّهُ الْکُفْرِ وَ الضَّلَالِ وَ أَشْیاعُهُمْ فَمَنْ وَالاهُمْ وَ اتَّبَعَهُمْ وَ صَدَّقَهُمْ فَهُوَ مِنِّی وَ مَعِی وَ سَیلْقَانِی أَلَا وَ مَنْ ظَلَمَهُمْ وَ کَذَّبَهُمْ فَلَیسَ مِنِّی وَ لَا مَعِی وَ أَنَا مِنْهُ بَرِی ءٌ؛ (8)

چون آیه ﴿یوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ﴾ نازل شد، مسلمین عرض کردند: ای فرستاده خدا! مگر شما امام همه مردم نیستید؟ پیغمبر فرمود: من از جانب خدا به سوی همه مردم فرستاده شده ام ولی بعد از من امامانی از خاندانم بر مردم منصوب شوند، ایشان در میان مردم قیام کنند و مردم آنها را تکذیب کنند و امامان کفر و گمراهی و پیروانشان بر ایشان ستم کنند، هر که آنها را دوست دارد و از آنها پیروی کند و تصدیقشان نماید، از من است و با من است و مرا ملاقات خواهد کرد و آگاه باشید کسی که به ایشان ستم کند و تکذیبشان نماید، از من نیست و با من نیست و من از او بیزارم.

بُشر بن غالب گوید:

یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) :

أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: یوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ، قَالَ: إِمَامٌ دَعَا إِلَی هُدًی فَأَجَابُوهُ إِلَیهِ وَ إِمَامٌ دَعَا إِلَی ضَلَالَهٍ فَأَجَابُوهُ إِلَیهَا هَؤُلَاءِ فِی الْجَنَّهِ وَ هَؤُلَاءِ فِی النَّارِ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: فَرِیقٌ فِی الْجَنَّهِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیر؛ (9)

از امام حسین (ع) سؤال کردم: فرزند رسول خدا به من خبر ده از گفتار خدای عز و جل : یوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ؛ حضرت فرمود: امامی که به حق دعوت کرده و او را اجابت کرده اند و امامی که به گمراهی فراخوانده و او را اجابت کرده اند؛ آنان در بهشت اند و اینان در دوزخ اند و این است آن چیزی که خدا فرمود: گروهی در بهشت و گروهی در دوزخ اند .

3. آیه ﴿إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾؛ همانا توبیم دهنده ای! و برای هر گروهی هدایت کننده ای است. (10)

این آیه نیز بر وجود همیشگی هدایت گر الاهی در میان مردم دلالت دارد، زیرا از آیه فوق به وضوح استفاده می شود که برای هر قومی در هر عصر و زمانی هدایت کننده ای به حقّ وجود دارد و زمین هیچ گاه از هدایتگر الاهی خالی نمی گردد. مصداق این آیه منحصر در پیامبران نیست، زیرا در این صورت لازم می آید که در زمان نبود پیامبر، حجّت و هادی الاهی وجود نداشته باشد.

در تفسیر عیاشی، از بُرید بن عِجلی روایت شده است که امام باقر (ع) در ذیل آیه ﴿إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ﴾ فرمود:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): أَنَا الْمُنْذِرُ وَ فِی کُلِّ زَمَانٍ إِمَامٌ مِنَّا یهْدِیهِمْ إِلَی مَا جَاءَ بِهِ نَبِی اللَّهِ، وَ الْهُدَاهُ مِنْ بَعْدِهِ عَلِی وَ الْأَوْصِیاءُ مِنْ بَعْدِهِ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ أَمَا وَ اللَّهِ مَا ذَهَبَتْ مِنَّا وَ لَا زَالَتْ فِینَا إِلَی السَّاعَه؛ (11)

رسول خدا (ص) فرمود: بیم دهنده منم و در هر زمانی امامی از ما خاندان وجود دارد که مردم را به آنچه پیامبر خدا (ص) آورده است هدایت کند. هدایت گران پس از پیامبر (ص) علی بن ابیطالب (ع) و سپس اوصیای معصوم پس از او، یکی پس از دیگری است. آگاه باشید به خدا سوگند که (مقام هدایت گری) هیچ گاه از ما خاندان خارج نشود و دائماً در میان ماست تا روز قیامت.

4. آیه ﴿یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَکُونُواْ مَعَ الصَّادِقِینَ﴾؛ ای مؤمنان تقوا پیشه کنید و همواره با صادقان همراه باشید. (12)

در این آیه، مراد از «صادقین» مؤمنان عادی نیست، بلکه افراد خاصی است که خداوند به طور مطلق و بدون هیچ قید و شرطی، عموم مؤمنان را به همراهی با صادقان و جدا نشدن از آنان، دستور داده است، اطلاق آیه بر عصمت آنان دلالت دارد. همچنین اطلاق فرمان الاهی، بر

دوام و استمرار معیت با صادقین در همه زمان ها دلالت می کند. پس لازمه عمل به این آیه آن است که اولاً، «صادقین» افراد معصوم اند؛ ثانیاً، در همه زمان ها حضور دارد. از این رو، در روایات، مصادیق این آیه، منحصراً ائمه معصومین(ع) ذکر شده است.

سلیم بن قیس هلالی نقل کرده است که روزی جمعی از اصحاب در مسجد رسول خدا(ص) راجع به شرافت قریش و دیگر موضوعات با یکدیگر گفتگو می کردند، امیر مؤمنان(ع) خطاب به آنان فرمود:

أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَنْزَلَ فِی کِتَابِهِ یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ، فَقَالَ سَلْمَانُ یا رَسُولَ اللَّهِ عَامَّهٌ هَذِهِ أَمْ خَاصَّهٌ؟ فَقَالَ: أَمَّا الْمَأْمُورُونَ فَعَامَّهُ الْمُؤْمِنِینَ أُمِرُوا بِذَلِکَ وَ أَمَّا الصَّادِقُونَ فَخَاصَّهٌ لِأَخِی عَلِی وَ أَوْصِیائِی مِنْ بَعْدِهِ إِلَی یوْمِ الْقِیامَهِ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ؛ (13) شما را به خدا سوگند می دهم، آیا می دانید که هنگامی که خداوند این آیه را نازل کرد: {یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَکُونُواْ مَعَ الصَّادِقِینَ} سلمان از رسول خدا(ص) سؤال کرد که آیا این آیه عمومیت دارد یا به عدّه خاصّی مربوط است؟ پیامبر؟ص؟ فرمود: امرشدگان همه مؤمنین هستند که به این مطلب دستور داده شده اند، ولی «صادقین» مخصوص برادرم علی و اوصیای من پس از او تا روز قیامت است، همگی گفتند: آری، به خدا قسم.

بُرَید بن عِجلی می گوید:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (ع) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی: {یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ}، قَالَ: إِیانَا عَنَی ؛ (14)

از امام باقر (ع) درباره سخن خدا که فرمود: ای مؤمنان! پرهیزکار باشید و با صادقان همراه باشید، حضرت فرمود: منظور از آیه، ما خاندان نبوت هستیم.

در روایت دیگر، ابن ابی نصر گوید: از حضرت رضا (ع) راجع به آیه ﴿یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ﴾ پرسیدم؛ حضرت در پاسخ فرمود:

الصَّادِقُونَ الْأَئِمَّهُ الصِّدِّیقُونَ بِطَاعَتِهِمْ؛ (15)

راستگویان، امامان اهل بیت اند و تصدیق کنندگان، باورمندان به اطاعت ایشان اند.

5. آیه: ﴿وَإِنْ مِنْ أُمَّهٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ﴾؛ و هیچ امتی نیست مگر آنکه همواره بیم دهنده ای در میان آنان بوده است. (16)

این آیه نیز در روایات، بر وجود امام در هر زمان دلالت دارد و در روایات به ائمه اهل بیت؟عهم؟ تطبیق شده است. چنان که در تفسیر علی بن ابراهیم قمی، مراد از «نذیر» در این آیه «امام» ذکر شده و در ذیل آیه آمده است: «لِکُلِ زَمَانٍ إِمَامٌ» (17) برای هر زمانی امامی است.

امام باقر (ع) در یک پرسش و پاسخ، درباره تبیین چگونگی دلالت این آیه بر وجود امام پس از پیامبر (ص) فرمود:

یا مَعْشَرَ الشِّیعَهِ یقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: ﴿وَ إِنْ مِنْ أُمَّهٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ﴾ قِیلَ: یا أَبَا جَعْفَرٍ نَذِیرُهَا مُحَمَّدٌ؟ص؟ قَالَ: صَدَقْتَ فَهَلْ کَانَ نَذِیرٌ وَ هُوَ حیّ مِنَ الْبِعْثَهِ فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ؟ فَقَالَ السَّائِلُ لَا، قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ؟ع؟: أَ رَأَیتَ بَعِیثَهُ أَ لَیسَ نَذِیرَهُ کَمَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ فِی بِعْثَتِهِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ نَذِیرٌ؟ فَقَالَ: بَلَی، قَالَ: فَکَذَلِکَ لَمْ یمُتْ مُحَمَّدٌ؟ص؟ إِلَّا وَ لَهُ بَعِیثٌ نَذِیرٌ، قَالَ: فَإِنْ قُلْتُ لَا، فَقَدْ ضَیعَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) مَنْ فِی أَصْلَابِ الرِّجَالِ مِنْ أُمَّتِهِ، قَالَ: وَ مَا یکْفِیهِمُ الْقُرْآنُ؟ قَالَ: بَلَی إِنْ وَجَدُوا لَهُ مُفَسِّراً، قَالَ: وَ مَا فَسَّرَهُ رَسُولُ اللَّهِ(ع) قَالَ: بَلَی قَدْ فَسَّرَهُ لِرَجُلٍ وَاحِدٍ وَ فَسَّرَ لِلْأُمَّهِ شَأْنَ ذَلِکَ الرَّجُلِ وَ هُوَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(ع) قَالَ السَّائِلُ: یا أَبَا جَعْفَرٍ کَانَ هَذَا أَمْرٌ خَاصٌّ لَا یحْتَمِلُهُ الْعَامَّهُ قَالَ: أَبَی اللَّهُ أَنْ یعْبَدَ إِلَّا سِرّاً حَتَّی یأْتِی إِبَّانُ أَجَلِهِ الَّذِی یظْهَرُ فِیهِ دِینُه؛ (18)

ای گروه شیعه! خدای تبارک وتعالی می فرماید: «هیچ امتی نیست مگر آنکه بیم رسانی در میان آنها بوده است». شخصی گفت: ای اباجعفر! بیم رسان امت، محمد (ص) است، حضرت فرمود: درست گفتی، ولی آیا پیامبر در زمان حیاتش چاره ای جز فرستادن نمایندگان در اطراف زمین داشت؟ آن شخص گفت: نه. امام فرمود: مگر فرستادگان پیامبر، بیم رسان او نیستند، همان گونه که خود فرستاده خدا و بیم رسان او بود؟ شخص گفت: آری، چنین است. حضرت فرمود: همچنین پیامبر (ص) نیز پیش از آنکه بمیرد برای پس از مرگ خود فرستاده و بیم رسانی قرار داده است، چون اگر بگویی نداده است، مستلزم آن است که پیامبر آن هائی را که در صُلب مردان امتش بودند، ضایع کرده (و بدون رهبر گذاشته) باشد. آن مرد گفت: مگر قرآن برای آن ها کافی نیست؟ حضرت فرمود: چرا در صورتی که مفسِّری برای قرآن وجود داشته باشد. مرد گفت: مگر پیامبر قرآن را تفسیر نفرموده است؟ امام فرمود: چرا، تنها برای یک مرد تفسیر کرد؛ اما برای عموم امت شأن و جایگاه او را که علی بن ابی طالب است بیان کرد. آنگاه مرد سائل گفت: ای ابا جعفر! این مطلبی است خصوصی که عموم مردم آن را درک نمی توانند. حضرت فرمود: خدا مقدر کرده است و می خواهد که در نهان پرستش شود تا زمانی فرارسد که (با ظهور آخرین امام) دینش آشکار گردد.

6. آیه ﴿قُلْ أَ رَأَیتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ﴾؛ بگو اگر آبِ شما خشک شود چه کسی برای شما آب گوارا برآورد؟ (19)

در روایات، این آیه، به دوران غیبت امام مهدی (عج) تأویل شده است. علی بن جعفر نقل کرده است که برادرم امام موسی بن جعفر (ع) درباره تأویل این آیه، فرمود:

«إِذَا فَقَدْتُمْ إِمَامَکُمْ فَمَنْ یأْتِیکُمْ بِإِمَامٍ جَدِید؟»؛ (20) زمانی که امام شما غائب و ناپدید شود و شما اورا نبینید، پس چه خواهید کرد؟

ابوبصیر از امام باقر (ع) روایت کرده است که آن حضرت درباره این آیه فرمود:

هَذِهِ الْآیهُ نَزَلَتْ فِی الْقَائِمِ، یقُولُ: إِنْ أَصْبَحَ إِمَامُکُمْ غَائِباً عَنْکُمْ لَا تَدْرُونَ أَینَ هُوَ، فَمَنْ یأْتِیکُمْ بِإِمَامٍ ظَاهِرٍ، یأْتِیکُمْ بِأَخْبَارِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ حَلَالِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ حَرَامِهِ. ثُمَّ قَالَ ؟ع؟: وَ اللَّهِ مَا جَاءَ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیهِ، وَ لَا بُدَّ أَنْ یجِی ءَ تَأْوِیلُهَا؛ (21)

اگر امام شما پنهان گردد، و نمی دانید کجا است؟ چه کسی برای شما امامی می فرستد که اخبار آسمان ها و زمین، و حلال و حرام خدا را برای شما شرح دهد. سپس فرمود: به خدا

سوگند تأویل این آیه تا کنون محقق نشده، اما سرانجام به وقوع خواهد پیوست.

در تفسیر قمی روایت شده است که وقتی از امام علی بن موسی الرضا (ع) درباره معنای این آیه سؤال شد، حضرت در پاسخ فرمود:

مَاؤُکُمْ أَبْوَابُکُمْ أَی الْأَئِمَّهُ؟عهم؟ وَ الْأَئِمَّهُ أَبْوَابُ اللَّهِ بَینَهُ وَ بَینَ خَلْقِهِ فَمَنْ یأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ یعْنِی بِعِلْمٍ الْإِمَام ؛

منظور از آب، درهای امامان شماست، ائمه درهای خدایند. مراد از «چه کسی برای شما آب گوارا می آورد» این است که چه کسی می تواند علم امام را برای شما بیاورد. (22)

7. آیه ﴿وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ آمَنوُا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیسْتَخلِفنَّهُمْ فی الأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الّذِینَ مِنْ قَبْلِهمْ وَلَیمَکّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَلیبَدِّلَنّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوِفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنی لایشْرِکُونَ بی شَیئاً وَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الفاسِقُونَ﴾؛

خداوند به کسانی از شما که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، وعده داده است که آنها را خلیفه و جانشین خود در روی زمین قرار خواهد داد. همان گونه که پیشینیان ایشان را خلافت روی زمین مرحمت فرمود. و آیینی را که بر ایشان پسندیده در سراسر گیتی خواهد گسترد، و ترس و هراسشان را به آرامش و امنیت مبدّل خواهد نمود آنچنان که همگان تنها مرا پرستش کنند و هیچ چیزی را شریک من قرار ندهند. و کسانی که بعد از آن کافر شوند از پلیدان و بدکاران خواهند بود. (23)

در این آیه شریفه، سخن از وعده تخلف ناپذیری است که دوران طلایی حاکمیت دین اسلام را بشارت می دهد؛ دوران آرمانی که زمین از لوث کفر و نفاق و شرک پاک می شود و جامعه فضیلت مدار و امن شکل می گیرد. جامعه طیب و طاهری که دنیا هرگز تا کنون چنین جامعه ای را ندیده است. از این رو، این آیه جز روزگار حکومت مهدی موعود (عج) هیچ مصداق دیگری نخواهد داشت. چنان که در روایات نیز، این آیه به دوران حاکمیت اهل بیت (ع) در عصر ظهور امام مهدی (عج) تفسیر شده است. ابن عباس گوید:

نَزَلَتْ فِی آلِ مُحَمَّدٍ(ص)؛ (24) این آیه درباره خاندان پیامبر (ص) نازل شده است.
ابو بصیر از امام صادق (ع) نقل کرده است که حضرت در تفسیر آیه 30 سوره ملک فرمود: این آیه درباره حضرت قائم و یاران او نازل شده است. (25)

8. آیه ﴿وَنُریدُ اَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ اَئِمَّهً وَنَجْعَلَهُمُ الْوارثِینَ﴾؛ و ما اراده کرده ایم بر آن ها که در روی زمین به ضعف کشیده شده اند منّت نهاده، آنان را پیشوایان و وارثان زمین قرار دهیم. (26)

این آیه نیز در روایات به ائمه اهل بیت (ع) به ویژه به دوران ظهور آخرین امام، تطبیق شده است. از امام باقر (ع) روایت شده است که درباره «أئمه» و «وارثین» در این آیه فرمود: «نَحنُ الأئمّه وَ نَحنُ الوَارِثُون»؛ (27) مائیم پیشوایان و مائیم وارثین.

مفضل بن عمر گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود:

إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) نَظَرَ إِلَی عَلِی وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ؟عهم؟ فَبَکَی وَ قَالَ أَنْتُمُ الْمُسْتَضْعَفُونَ بَعْدِی قَالَ الْمُفَضَّلُ: فَقُلْتُ لَهُ مَا مَعْنَی ذَلِکَ یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ مَعْنَاهُ أَنَّکُمُ الْأَئِمَّهُ بَعْدِی إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ: ﴿وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ ﴾ فَهَذِهِ الْآیهُ جَارِیهٌ فِینَا إِلَی یوْمِ الْقِیامَهِ؛ (28)

رسول خدا (ص) نگاهی به علیّ و حسن و حسین (ع) افکند و گریه کرد، سپس فرمود: شما مستضعفان بعد از وفات من هستید، مفضّل گوید: عرض کردم یا ابن رسول اللَّه معنی آن چیست؟ حضرت فرمود: یعنی شما امامان بعد از من هستید، چون خداوند
می فرماید: (می خواهیم بر آنانکه در زمین تضعیف شده اند تفضّل نمائیم و آنان را پیشوایان و وارث حکومت حقّ سازیم گردانیم) این آیه همچنان درباره ما اهل بیت، جاری است تا روز قیامت.

امیر المؤمنین (ع) در تفسیر آیه 5 سوره قصص فرمود:

هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ (ع) یبْعَثُ اللَّهُ مَهْدِیهُمْ بَعْدَ جَهْدِهِمْ فَیعِزُّهُمْ وَ یذِلُّ عَدُوَّهُمْ ؛ آنانی که در زمین ضعیف گشته اند آل پیامبرند که خداوند مهدی آن ها را برانگیزد تا آنان را عزیز و دشمنان شان را ذلیل گرداند. (29)

امام باقر (ع) و امام صادق (ع) درباره این آیه فرمود:

أِنَّ هَذِهِ الآیه مَخصُوصَهٌ بِصَاحِب الأمرِ الذِی یظهِرُ فِی آخِر الزَّمَانِ وَ یبِیدُ الجَبَابِرَهِ وَ الفَرَاعِنَهِ وَ یملِکُ الأرضَ شَرقًا وَ غَربًا فَیملأُهَا عَدلًا کَمَا مُلِئَت جَورًا؛ (30)

این آیه مختص به صاحب امر است آن کسی که در آخرالزمان ظهور خواهد کرد و جباران و فرعونیان را از بین خواهد برد و به شرق و غرب زمین مسلط خواهد شد، پس آن را از عدل پر خواهد کرد آن گونه که پر از ظلم شده بود.

همچنین امیر مؤمنان (ع) فرمود:

لَتَعْطِفَنَّ الدُّنْیا عَلَینَا بَعْدَ شِمَاسِهَا عَطْفَ الضَّرُوسِ عَلَی وَلَدِهَا وَ تَلَا عَقِیبَ ذَلِکَ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِین؛ (31)

دنیا بعد از چموشی همچون بازگشت مهربانانه شتر سرکش بر فرزند خویش به ما خاندان باز می گردد. و در پی این گفتار این آیه را تلاوت کرد: ﴿وَنُریدُ اَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ اَئِمَّهً وَنَجْعَلَهُمُ الْوارثِینَ﴾.

9. آیه ﴿وَلَقَدْ کَتَبنا فِی الزّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أنَّ الاَرْضَ یرِثُها عِبادِی الصّالِحونَ﴾؛ (32)

ما پس از تورات در کتاب زبور چنین نوشتیم که در آینده، صالحان و پاکان وارثان زمین خواهند بود».

در تفسیر علی بن ابراهیم قمی ذیل این آیه نقل شده است:

فَبَشَّرَ اللَّهُ نَبِیهُ (ص) أَنَّ أَهْلَ بَیتِکَ یمْلِکُونَ الْأَرْضَ وَ یرْجِعُونَ إِلَی الدُّنْیا وَ یقْتُلُونَ أَعْدَاءَهُم؛ (33)

پس خداوند با نزول این آیه، پیامبرش را بشارت داد که اهل بیت شما سراسر جهان را تصرف خواهند کرد و ( آنانی که از دنیا رفته اند نیز ) به این دنیا برمی گردند و دشمنانشان را از بین می برند.

امام موسی بن جعفر (ع) درباره آیه فوق فرمود:

آلُ مُحَمَّدٍ (ص) وَ مَنْ تَابَعَهُمُ عَلَی مِنْهَاجِهِمْ؛ (34)مراد از آیه آل پیامبر (ص) و کسانی اند که از شیوه ایشان پیروی می کنند.

از امام باقر (ع) روایت شده است:

قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ أَنَّ الْأَرْضَ یرِثُها عِبادِی الصَّالِحُونَ هُمْ أَصْحَابُ الْمَهْدِی فِی آخِرِ الزَّمَانِ؛ (35)

حضرت فرمود: مراد از سخن خدای عز و جل که فرمود بندگان صالح خویش را وارث زمین می کنم، یاران حضرت مهدی (عج) در آخرالزمان است.

10. آیه ﴿أَمَّنْ یجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یکْشِفُ السُّوءَ وَ یجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْض﴾؛ (36)

آیا چه کسی دعای مضطرّ بیچاره را اجابت می کند و گرفتاری او را برطرف می سازد و شما را جانشینان زمین قرار می دهد.

درباره شأن نزول این آیه، از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمود:

نَزَلَتْ فِی الْقَائِمِ مِن آلِ مُحَمّدٍ هُوَ وَ اللَّهِ الْمُضْطَرُّ إِذَا صَلَّی فِی الْمَقَامِ رَکْعَتَینِ وَ دَعَا اللَّهَ فَأَجَابَهُ وَ یکْشِفُ السُّوءَ وَ یجْعَلُهُ خَلِیفَهً فِی الْأَرْضِ؛ (37)

این آیه درباره قائم آل محمد؟ص؟ نازل شده است، به خدا سوگند او مضطر است وقتی که بین رکن و مقام ابراهیم دو رکعت نماز می خواند دعا می کند؛ خدا دعایش را مستجاب می نماید و رفع گرفتاری از او می کند و او را جانشین در زمین قرار می دهد.

آنچه اشاره گردید برخی آیاتی بود که بر تداوم جریان امامت اهل بیت (ع) و به طور خاص وجود مقدس امام عصر (عج) دلالت دارد و در روایات نیز به عنوان مصادیق این آیات معرفی شده است. بدیهی است بررسی همه آیات مربوط به امامان اهل بیت (ع) بیش از آن است (38) و در این نوشتار نمی گنجد.

1- سوره قدر، آیه 4.
2- الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج 2، ص 346.
3- الکافی، ج1، ص249.
4- الکافی، ج، ص253.
5- سوره اسراء، آیه71.
6- المیزان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص273.
7- صحیفه الإمام الرضا (ع)، ص 49.
8- الکافی، ج1، ص215.
9- الامالی للصدوق، ص153.
10- سوره رعد، آیه7.
11- تفسیر عیاشی، ج2، ص204.

در برخی منابع روایی، روایت این گونه نقل شده است که امام باقر (ع) فرمود:

«رَسُولُ اللَّهِ الْمُنْذِرُ وَ لِکُلِّ زَمَانٍ مِنَّا هَادٍ یهْدِیهِمْ إِلَی مَا جَاءَ بِهِ نَبِی اللَّهِ ثُمَّ الْهُدَاهُ مِنْ بَعْدِهِ عَلِی ثُمَّ الْأَوْصِیاءُ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ»؛ (الکافی، ج1، ص191).
12- سوره توبه، آیه 119.
13- کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص 278.
14- الکافی، ج1، ص206.
15- بصائر الدرجات، ج 1، ص 31.
16- سوره فاطر، آیه 24.
17- تفسیر القمی، ج2، ص209.
18- الکافی، ج 1، ص 249.
19- سوره ملک، آیه30.
20- الکافی، ج1، ص340؛ ص176؛ کمال الدین و تمام النعمه، ج2، ص351.

در برخی منابع، قسمت آخر این روایت بدین صورت نقل شده است:

«إِذَا فَقَدْتُمْ إِمَامَکُمْ فَلَمْ تَرَوْهُ، فَمَا ذَا تَصْنَعُونَ؟»؛ (طوسی، الغیبه، ص160).

21- الامامه و التبصره، ص 115.
22- تفسیر القمی، ج 2، ص 379.
23- سوره نور، آیه 55.
24- تفسیر فرات الکوفی، ص 288.
25- «فِی مَعْنَی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنِی لا یشْرِکُونَ بِی شَیئاً﴾ قَالَ: نَزَلَتْ فِی الْقَائِمِ وَ أَصْحَابِهِ»؛ (نعمانی ، الغیبه، ص240).
26- سوره قصص، آیه5.
27- تفسیر فرات الکوفی، ص 667. در روایت دیگر زید بن سلام جُعفی گوید: «دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ (ع) فَقُلْتُ: أَصْلَحَکَ اللَّهُ إِنَّ خَیثَمَهَ الْجُعْفِی حَدَّثَنِی عَنْکَ أَنَّهُ سَأَلَکَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ ﴿وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ ﴾ وَ أَنَّکَ حَدَّثْتَهُ أَنَّکُمُ الْأَئِمَّهُ وَ أَنَّکُمُ الْوَارِثینَ؟ قَالَ: صَدَقَ وَ اللَّهِ خَیثَمَهُ لَهَکَذَا حَدَّثْتُه»؛ عرض کردم آقا خیثمه جعفی از شما بمن نقل کرد که از شما درباره آیه: ﴿ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ ﴾ سؤال کرده است و شما به اوگفته اید که مراد از «ائمه» و «وارثین» شما اهل بیت هستید؟ حضرت فرمود: به خدا سوگند که خیثمه راست گفته، دقیقا همین طور به او گفته ام. (تفسیر فرات الکوفی، ص 315).
28- تفسیر نور الثقلین، ج4، ص110.
29- طوسی، الغیبه، ص 184.
30- البرهان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 254.
31- نهج البلاغه، للصبحی صالح، ص 506.
32- سوره انبیاء، آیه 105.
33- تفسیر قمی، ج2، ص279.
34- تأویل الآیات الظاهره فی فضائل العتره الطاهره، ص326.
35- همان، ص 327.
36- سوره نمل، آیه 62.
37- .تفسیر القمی، ج2، ص129.
38- مرحوم سید هاشم بحرانی در «کتاب المحجه فی ما نزل فی القائم الحجه (عج)» بیش از 120 آیه را که در روایات به امام عصر (عج) تأویل شده است، جمع آوری کرده است. این کتاب توسط مهدی حائری قزوینی ترجمه و با عنوان «سیمای حضرت مهدی (عج) در قرآن» منتشر شده است.